Termoplastikler, genel ticari plastikler
- JACOM_CONTENT_CREATED_DATE_ON
- JACOM_CONTENT_WRITTEN_BY
Â
Polipropilen (PP), Polistiren (PS), Polivinilklorür (PVC)
Polipropilen, polistiren ve polivinil klorür, RCH = CH2 genel formülüyle tanımlan monomerlerden üretilen polimerlerdir. Bu polimerler, monomerlerinin özel yapıları nedeniyle, özel katalizörler (Ziegler-Natta ve/veya metallocene) eÅŸliÄŸinde üretildiÄŸinde stereoregüler yapı gösterirler.Â
Stereoregüler polimerler (veya stereospesifik polimerler de denir), doÄŸrusal moleküllerin aynı boyutsal konfigürasyondaki tekrar birimlerden oluÅŸtuÄŸu (izotaktik), veya aynı olmayan, fakat dönüşümlü olarak muntazam ÅŸekilde tekrarlanan gruplardan oluÅŸtuÄŸu (sindiyotaktik) polimerlerdir; veya, tek bir ardışık düzende bulunan ve bir stereo (üç boyutlu) tekrar birimi ile tanımlanabilen makromoleküller ÅŸeklinde de tarif edilir. Stereo tekrar birimi, bir polimer mole-külünün ana zincirindeki izomerizasyonun belirlediÄŸi konfigürasyona sahiptir. ÖrneÄŸin, polipropilen, polistiren, polivinilklorür gibi; polipropilen üretiminde propilen (R=CH3), polistirende stiren (R=C6H5), polivinilklorürde vinil klorür (R=Cl) monomerleri kullanılır. Stereo düzen, pek çok durumda polimerin kristal halini tanımlar.Â
Farklı stereoizomerler çok farklı fiziksel özellikler gösterirler; örneÄŸin, ataktik polipropilen kullanışsız, yumuÅŸak ve yapışkan bir madde olduÄŸu halde, izotaktik polipropilen kristallik derecesi çok yüksek olan, fiber üretiminde kullanılabilen bir polimerdir.Â
CH2 = CHR tipindeki bir monomer çift bağı açılarak farklı yerleÅŸimlerde iki tekrar birimine dönüşür.Â
Bu birimlerin aynı zincir konfigürasyonda olanlarının (I veya II) baÅŸ-kuyruk düzen-lenmesiyle izotaktik, Ä°ki farklı konfigürasyonun baÅŸ-kuyruk düzeninde ardarda bulunması durumunda bir sindiyotaktik, ve iki birimin rastgele sıralanmasıyla da ataktik bir polimer meydana gelir.Â
Polietilen, polipropilen, polistiren ve polivinilklorür, petrokimyasal ürünler zincirinde tüketimleri en fazla olan polimerlerdir. Her biri farklı üretim yöntemleriyle elde edilirse de, bu polimerlerin hampetrol ve doÄŸal gazla baÅŸlayan üretim serüveni belirli noktalara kadar aynıdır. AÅŸağıda verilen blok diyagramda görüldüğü gibi, ara ürünler, iki fabrikadan (veya kompleks) geçerek petrokimya kompleksindeki üç temel fabrikalara girinceye kadar belirli bir yol izlerler. Elde edilen monomerler, polimer fabrikalarında özel üretim yöntemleriyle polimerlerine dönüştürülürler.Â
Polipropilen (PP)Â
Polipropilen ilk defa 1950 yıllarında Karl Ziegler (Alman) ve Giulio Natta tarafından propilenin Ziegler-Natta katalizörleriyle polimerizasyonuyla elde edildi. 1980’li yıllarda metallosen katalizörlerinin geliÅŸtirilmesi ve 1991 yılında ticari bir katalizör olarak kullanılmaya baÅŸlanmasıyla sindiyotaktik polipropilen üretimi de baÅŸladı.Â
Propilende bulunan CH3 grubu etilen molekülünden farklı olarak molekülün asimetrik olmasını saÄŸlar. Yapısal farklılık deÄŸiÅŸik özelliklerde polipropilenler elde edilmesini saÄŸlar. Polimerizasyon koÅŸullarına baÄŸlı olarak polimer zincirlerindeki CH3 gruplarının diziliÅŸleri de farklı olur; izotaktik, sindiyotaktik, ataktik gibi.Â
Bir diÄŸer tür, elastomerik özellikler gösteren, zincirler üzerinde izotaktik ve ataktik blokların peÅŸpeÅŸe yer aldığı termoplastik elastomer polipropilendir. Bunlarda çapraz baÄŸlar yoktur, izotaktik bloklar kendi içlerinde kristalin bir yapı oluÅŸtururlar ve yumuÅŸak ataktik bloklar aracılığıyla birbirleriyle baÄŸlantı kurarlar. Ataktik polipropilen normal halde kauçuksu yapıdadır, ancak kuvvetli deÄŸildir. Sert izotaktik bloklar kauçuksu yapıları yakalayarak malzemenin daha kuvvetli olmasını saÄŸlar.Â
Polipropilen, günümüzde, pazar payı en yüksek olan ikinci plastik konumundadır, çok yönlü bir poli-merdir; plastik, fiber ve elastomerik amaçlarla kullanılabilir. Plastik olarak, 160 0C’nin altında erime-diÄŸinden bulaşık makinesinde yıkanabilir yiyecek kapları üretimine uygundur. Fiber amaçlı kullanımda en yaygın alan iç ve dış mekanlarda halı kaplamalardır; örneÄŸin yüzme havuzları kenarlarında ve mini golf sahalardaki yapay halılar, v.s. gibi ürünler sayılabilir.Â
Endüstride kullanılan polipropilenin büyük kısmı izotaktik yapılıdır. Bazı uygulamalarda ataktik polistiren de kullanılmaktadır. Sindiyotaktik polipropilen daha yumuşaktır, fakat daha berrak bir görünümü vardır. İzotaktik polipropilen yerine kullanılamasa da film, tıbbi gereçler, yapıştırıcılar ve ekstruzyon ürünleri yapımında kullanılan diğer polimerlerle rekabet edebilecek özellikler içerir.
POLÄ°STÄ°REN (PS)Â
Polistiren bilinen en eski vinil polimerlerinden biridir; ilk olarak Fransız kimyacı M. Berthelot tarafın-dan 1851’de benzen ve etilenin sıcak tüplerden geçirilmesiyle elde edilmiÅŸtir. Genel amaçlı ve kristalin homopolimerleri ile, stiren-akrilonitril (SAN), stiren-maleik anhidrid (SMA), stiren-bütadien (SBR) ve stiren-akrilikler gibi çeÅŸitli kopolimerleri bulunur.Â
Stiren ortam sıcaklığında bile çok kolaylıkla polimerleÅŸebilen bir monomerdir; ancak bu koÅŸullarda polimerizasyonun tamamlanması aylarca sürer. Sıcaklığın artması polimerizasyonu hızlandırır; örneÄŸin, 150 0C’de polimerizasyon süresi sadece birkaç saattir. Isının yükseltilmesiyle beraber bir baÅŸlatıcı (katalizör) ilave edildiÄŸinde reaksiyonlar daha kısa sürede biter. Yüksek molekül ağırlıklı ve dayanıklı ürün elde etmek, yan reaksiyonları asgariye indirmek için proseslerin çoÄŸu orta derecelerdeki sıcaklıklarda ve bir baÅŸlatıcıyla yapılır.Â
Polimerizasyon koÅŸulları ve kulla-nılan katalizör sistemlerine baÄŸlı olarak izotaktik, sindiyotaktik ve ataktik yapılı polistiren elde edilir. Ziegler-Natta katalizör sistemiyle ile yapılan polimerizasyonda izotaktik polimer yanında bir miktar amorf ürün de elde edilir. Amorf polis-tirenin miktarı katalizördeki Al/Ti oranının belirli bir seviyenin altına düşmesine paralel olarak artar; reaksiyon, katyonik polimerizasyon mekanizmasıyla ilerler.Â
Polistiren kolay kırılan, darbe direnci düşük, çözücülere dayanıksız bir plastik olup oldukça sınırlı yerlerde kullanılabilir. Stirenin kopolime-rizasyonu ile elde edilen polimerik ürünler ise polistirenin kullanım alanlarını geniÅŸletmekte ve bu polimerin bildiÄŸimiz en faydalı maddelerden biri olmasını saÄŸla-maktadır.Â
POLÄ°VÄ°NÄ°LKLORÃœR (PVC)Â
PVC’nin vinil klorürden üretimi 1912 yılında baÅŸladı, ancak elde edilen polimerler kararsız ve kolay parçalanan ürünlerdi. Polimerin kararlılığını saÄŸlayan katkı maddelerinin geliÅŸtirilerek kompaundlama yapılması 1930’lu yıllarda baÅŸarıldı.Â
Poli(vinil klorür), vinil klorürden elde edilen amorf bir termoplastiktir. Hafiftir, uzun ömürlüdür, sudan etkilenmez. Karbon atomlarına baÄŸlı klor atomları poli(vinil klorür)’ün sert ve yanmaya dayanıklı bir plastik olmasını saÄŸlar.Â
Polivinil klorür saÄŸlam, hafif, dayanıklı, alevlenmeyen ve çok iyi izolasyon özellikleri olan ve çok yönlü bir plastik maddedir; sert ve sıkıdır. Fakat plastifiyanlar ilave edildiÄŸinde çok esnekleÅŸir. Asitlere, tuzlara ve pek çok petrol ürünlerine dayanıklıdır, fakat aromatik hidrokarbonlar ve klorlu bileÅŸik-lerden etkilenirler. Mantar üre-mesine izin vermez, deÄŸiÅŸik renklerde üretilebilir.Â
Dünyada üretilen polivinilklorürün yarıdan fazlası konstrüksiyon malzemesi imalatında kullanılır. Yapım elemanı olarak PVC ucuzdur ve kolay monte edilir. Son yıllarda aÄŸaç, beton ve kil gibi geleneksel pek çok malzemelerin yerini PVC almıştır; pencere profilleri, plaklar, borular,yer kaplamaları, çatı malzemeleri, elektrik kabloları, v.s., gibi. Sanayide sıvı taşıma boruları, yerleÅŸim alanlarında su ve atık su boruları, profiller, çok çeÅŸitli amaçlı ÅŸiÅŸeler, yaÄŸmurluk, eldiven, kompakt disk ve bilgisayar kasaları, v.s. gibi fazla ürün yapımında kullanılır.Â
Prof. Dr. Bilsen BeÅŸergil
Makalenin dergide yayınlanmış halini e-dergi bölümünden okuyabilirsiniz.Â