Covid-19 pandemi sürecinin kişisel koruyucu ekipman ve ambalaj atık yönetimine etkileri
- JACOM_CONTENT_CREATED_DATE_ON
- JACOM_CONTENT_WRITTEN_BY
Özet
Covid-19’a bağlı olarak ekonomik faaliyetlerin azalmasının dünyanın farklı şehirlerindeki hava kalitesini önemli ölçüde iyileştirdiği, sera gazı emisyonunu, su kirliliğini ve gürültüyü azalttığı birçok çalışmada rapor edilmektedir. Bununla birlikte pandemi sürecinin; tıbbi atıkların artması, dezenfektanların, maskelerin ve eldivenlerin insanlar tarafından gelişigüzel kullanımı ve kullanım sonrasında çevreye atılması gibi bazı olumsuz sonuçları da bulunmaktadır. Bu olumsuz durumlar atık yönetiminde önemli zorluklar ortaya çıkarmış ve devlet otoritelerini salgının atık yönetim sistemleri üzerindeki potansiyel etkilerini azaltmaya yönelik yeni uygulamalar arayışına yöneltmiştir. Bu derlemede Covid-19 pandemi sürecinde ortaya çıkan plastik atıkların nedenleri, atık yönetimi uygulamaları ve atıkların çevresel etkileri irdelenmeye çalışılmıştır.
Anahtar kelimeler: Covid-19, pandemi, plastik, ambalaj, atık yönetimi
1.Giriş
Koronavirüs (Covid-19) salgını ilk olarak Aralık 2019’un sonunda, Çin’in Wuhan şehrindeki deniz ürünleri pazarında ortaya çıkmış ve Dünya Sağlık Örgütü tarafından birkaç hafta içinde pandemi olarak ilan edilmiştir (Rume ve Islam, 2020). Yeni koronavirüs, 220 ülkeyi yaklaşık 53.5 milyon enfeksiyonla etkilemiş ve günümüze kadar yaklaşık 1.5 milyon insanın ölümüne neden olmuştur (WHO, 2020). Covid-19’un bulaşma oranının yüksek (insandan insana doğrudan temas, kontamine yüzey veya atıklarla ya da damlacık yoluyla), tedavisinin güç ve aşı çalışmalarının henüz tamamlanmamış olması, salgının önlenmesi ve kontrolüne yönelik dikkat ve korkuyu artırmaktadır (Patrício Silva ve ark., 2021).
Covid-19’un bulaşmasını kontrol etmek ve azaltmak için uygulanan önleyici tedbirler plastik ürünlere olan talebi ve plastik ürünlerin tüketimini arttırmıştır. Pandemi, tüm satın almalarda paniğe neden olmuş ve özellikle çabuk bozulan gıdaların gereksiz yere stoklanmasına yol açmıştır. Diğer yandan bulaşmanın önlenmesine yönelik alınan tüm tedbirler yüz maskesi, eldiven ve koruyucu giysilerin; hükümet tarafından zorunlu kılınan sokağa çıkma kısıtlamaları da plastik torba, içecek ve yiyecek ambalajlarının daha fazla kullanımına dolayısıyla atıkların önemli düzeyde artmasına yol açmıştır (Sharma ve ark., 2020; Haque ve ark., 2020). Covid-19 pandemi sürecinde plastik atık yönetimi Şekil 1’de özetlenmiştir.
Şekil 1. Covid-19 pandemi sürecinde atık yönetimi (Vanapalli ve ark., 2021).
Yaşanan bu süreç insan sağlığının korunmasına yönelik çabaları çevre sağlığının da önünde tutarak plastik azaltma politikaları ve plastik atık yönetimi stratejilerinin geçici olarak ertelenmesine sebep olmuştur (Patrício Silva ve ark., 2021). Bu derlemede Covid-19 pandemi sürecinin kişisel koruyucu ekipman ve ambalaj atık yönetimine etkileri irdelenmiştir.
2.Covid-19 Pandemi Sürecinde Atık Yönetimi
2.1. Pandemi Sürecinin Atık Yönetimine Etkileri ve Karantina Sürecinde Evsel Atık Yönetimi
Covid-19’un ortaya çıkmasıyla virüsün bulaşmasını önlemek için tıbbi maske, eldiven gibi kişisel koruyucu ekipmanların kullanımının zorunlu hale getirilmesi ile birlikte plastik atık miktarında artış olmuştur (Ikiz ve ark., 2021; Rume ve Islam, 2020).
Salgın sırasında önemli bir çevre sorunu oluşturan plastik atıkların ana kaynakları; kişisel koruyucu ekipmanlar, farmasötikler, paket yiyecek servis hizmetlerinden kaynaklanan plastik ambalajlı ürünlerdir. Koronavirüs etkeninin plastiklerde 3 gün, eldivenlerde 8 saat ve kartonlarda ise 24 saat kalabilme yeteneğine sahip olduğu ifade edilmektedir. Ancak insanlarda tek kullanımlık plastiklerden virüs yayılma riskinin düşük olduğuna dair oluşan algıya bağlı olarak tek kullanımlık plastiklerin kullanımının arttığı görülmektedir. Günlük ihtiyaçların internet üzerinden karşılanmaya başlamasıyla daha yaygın hale gelen ambalajlı ürün tüketimi plastik ambalaj atıklarının artmasına neden olmuştur. Diğer yandan Covid-19 hastalarının bakımı için tıbbi malzemelerin kullanımı, tedavi sırasında ilaç kullanımı ve hasta olmayan kişilerin de kendilerini korumak amacıyla reçetesiz satılan bağışıklığı güçlendirici ilaçları satın almaya yönelmesi de tıbbi plastik atıkları artırmıştır (Vanapalli ve ark., 2021). Şekil 2’de Covid-19’a bağlı plastik atık artışının sebepleri gösterilmektedir.
Şekil 2. Covid-19’a bağlı plastik atık artışının sebepleri (Vanapalli ve ark., 2021).
2.1.1. Karantina Sürecinde Evsel Atık Yönetimi
Karantina sürecinde evsel atık yönetim faaliyetleri, atıkların evde ayrıştırılarak toplanmasından nakliyesine kadar olan süreçtir. Atık toplama ve işleme personelinin atık ile temasından kaynaklanabilecek olası bulaşmadan korunması için atıkların uygun şekilde poşetlenmesi gerekmektedir. Covid-19 pozitif ya da temaslı kişilerin atıklarının uygun şekilde evlerden alınıp bertaraf edilmesi gerekmektedir (Di Maria ve ark., 2020). Bununla ilgili atık yönetim aşamaları Şekil 3’te verilmektedir.
Şekil 3. Covid-19 pozitif veya temaslı kişiler tarafından üretilen atığın yönetim aşamaları (Di Maria ve ark., 2020).
Şekil 3’te gösterildiği gibi atık yönetim aşamaları:
1. Hasta ve şüphelilerin atıklarının tek bir torbada toplanması; bu torbanın plastik, esnek ve ağzının iyi kapatılabilir özellikte olması ve kullanıcılar tarafından ilgili kişilere teslim edilmesi,
2. İşçiler ve / veya eğitimli gönüllüler tarafından atıkların toplanması,
3. Atıkların nakliyesi,
4. Atıkların bertarafı şeklinde olmalıdır (Di Maria ve ark., 2020).
Covid-19 pozitif olan kişilerin evsel atıklarının hepsinin (plastikler, kâğıtlar, metaller, bardaklar, yiyecekler, maskeler, diğer tıbbi malzemeler) etkeni taşıma olasılıkları çok yüksek olduğundan aynı torbada toplanması gerekir. Diğer kişilerin evsel atıklarıyla karışmasını önlemek için, normalde kullanılan torbaların aksine farklı bir renkle karakterize edilen torba kullanılması önerilmektedir. Atık toplama ve işleme personelini temastan kaynaklanabilecek bulaşıdan korumak için atıklar uygun şekilde çöp poşetlerinde muhafaza edilmelidir. Temas riskini en aza indirmek amacıyla çalışanlardan, tek kullanımlık eldiven ve tulum giymeleri istenmektedir. Vardiya sonunda, tüm tek kullanımlık giysiler, soyunma odalarının ayrılmış alanlarında çıkarılmalı (en az 1 m sosyal mesafe kurallarına uyularak) ve bertaraf edilinceye kadar çevreye zarar vermeyecek şekilde muhafaza edilmelidir. Covid-19 etkenini taşıyan atıkların, diğer atıkları kontamine etme riskini en aza indirmek için, herhangi bir ön işlem yapılmadan doğrudan bertaraf tesisine taşınması gerekmektedir. Atıklar özel olarak belirlenmiş alanlara toplanırsa virüsün daha fazla yayılmasının önüne geçilebilecektir. Diğer atık ve yüzeylerle temas riskini en aza indirmek için, bu atıkların tesiste depolanan diğer atıklara göre öncelikli olarak yok edilmesi önemlidir (Haque ve ark., 2020).
2.2.Pandemi Sürecinin Atık Yönetimine Etkisi
Atık yönetimi, hastalıkların yayılmasını engelleyen en önemli sıhhi tedbirlerden biridir (Somani ve ark., 2020). Salgın sırasında atık yönetimi, evsel atıklardan patojen bulaşma riskinin artması nedeniyle büyük önem arz etmektedir. Yerel yönetimler ve ilgili bakanlıkların, salgın sırasında atık azaltma önerileri, koruyucu önlemler ve toplama sıklığı ile ilgili uygulama prosedürleri hakkında toplumu bilgilendirmeleri gerekmektedir. Bu kapsamda 7 Nisan 2020 tarihinde Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü tarafından “Tek Kullanımlık Maske, Eldiven gibi Kişisel Hijyen Malzeme Atıklarının Yönetiminde Covid-19 Tedbirleri” konulu bir genelge yayınlanmıştır (Anonim, 2020). Bu genelgede tek kullanımlık kişisel maske ve eldivenler ile diğer hijyen malzemelerin atıklarının biriktirilmesi, toplanması, taşınması, geçici olarak depolanması ve atık işleme tesislerine iletilmesi süreçlerinde asgari olarak dikkat edilmesi gereken hususlar anlatılmaktadır. Şekil 4’te Covid-19 pandemisinin atık yönetimine etkileri yer almaktadır.
Şekil 4. Covid-19 pandemisinin atık yönetimine etkileri (Fan ve ark., 2021).
Atık geri dönüşümü, daha fazla kâr elde etmeyi ve atık miktarını azaltmayı amaçlamaktadır (Kulkarni ve Anantharama, 2020). Günlük yaşamda en çok kullanılan ambalaj türlerinden biri olan plastik ambalajların geri dönüşümü daha az çevre kirliliğine neden olmaktadır (Rajmohan ve ark., 2019). Ancak pandeminin başlangıç döneminde Covid-19'un geri dönüşüm merkezlerine yayılma olasılığı endişe yarattığından, çeşitli ülkelerdeki geri dönüşüm projeleri askıya alınmıştır (Mofijur ve ark., 2021). Bu süreçte geri dönüşüm faaliyetlerinin durduğu ülkeler genelinde atık işlemede çalışan personel geçim kaynakları açısından riskle karşı karşıya kalmıştır. Ancak bazı ülkelerde geri dönüşüm faaliyetleri pandemi başından itibaren devam etmektedir. Bu ülkelerde atık işleme personelinin virüsten korunma konusunda dikkatli olması ve kontaminasyon riskini en aza indirmek için geri dönüşüm süresince tüm önlemlerin alınması gerekmektedir. Bu sebeple atıkların geri dönüşüm faaliyet prosedürleri de salgın çerçevesinde değerlendirilmeli ve dikkate alınmalıdır (Kulkarni ve Anantharama, 2020).
3. Covid-19 Pandemi Sürecinin Çevresel Etkileri
Pandemi döneminin başında insanların toplu alanlarda bir arada bulunması kısıtlanmış ve buna bağlı olarak halka açık yerlerde atık miktarı azalmıştır. Ancak kısıtlamalar sonrasında sosyal faaliyetlerin tekrar başlaması bu alanlarda atıkların büyük oranda artmasına ve çevrenin olumsuz etkilenmesine neden olmuştur (Espejo ve ark., 2020). Şekil 5’te pandemi döneminin genel olarak olumlu ve olumsuz çevresel etkileri gösterilmiştir.
Şekil 5. Covid-19 pandemisinin olumlu ve olumsuz çevresel etkileri (Rume ve Islam, 2020).
Covid-19 salgını gibi pandemik durumlarda, hastanelerde kişisel koruyucu ekipman kullanımı kapasitenin üstüne çıkmaktadır. Covid-19’un sağlık çalışanlarına ve insanlara yayılmasını önlemek için tek kullanımlık kişisel koruyucu ekipmanların temin edilmesi kolay ve sürdürülebilir olmalıdır (Derraik ve ark., 2020). Kişisel koruyucu ekipmanların daha fazla kullanımı atık miktarında ciddi bir artışa yol açmakta ve genel olarak uygulanan atık yönetim stratejilerinin önleyemeyeceği düzeyde çevre kirliliğine neden olmaktadır (Patrício Silva ve ark., 2020). Ayrıca tek kullanımlık kişisel koruyucu ekipmanların ısıya duyarlı olması nedeniyle mevcut teknolojilerle geri dönüşüme uygun olmadığı ve çevrede yeni bir "Kişisel Koruyucu Ekipman Kirliliği" türü oluşturduğu belirtilmektedir (Rowan ve Laffey 2021; Haque ve ark., 2020).
4.Sonuç
II. Dünya Savaşı’ndan beri insanlığın karşılaştığı en önemli küresel sağlık sorunu ve en büyük zorluk olarak kabul edilen Covid-19’a karşı mücadelenin sürdüğü günümüzde diğer bir kaçınılmaz sorun olan ambalaj atıklarının artması dünyada ve ülkemizde endişe yaratmaktadır. Covid-19’un ortaya çıkması ile birlikte herkesin hayatının bir parçası haline gelmiş olan plastikler daha sık kullanılmaya başlanmış olup bu ürünlerin çevreye ve ekonomiye yön verecek teknolojik yeniliklere ihtiyacı bulunmaktadır. Bu doğrultuda çözüm önerileri getirebilmek için sosyal medyanın insanlar üzerindeki psikolojik ve davranışsal etkileri yönlendirilip politikalar üzerinde farkındalık yaratılmalıdır. Yaşanılabilir bir dünya ortamı için ambalajlı ürünlerin kullanımı ve atık kontrolü adına gerekli önlemler uygulanmalıdır.
Kaynaklar
•Anonim (2020). T.C Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, “Tek Kullanımlık Maske, Eldiven Gibi Kişisel Hijyen Malzeme Atıklarının Yönetiminde Covid-19 Tedbirleri Genelgesi”. Yürürlüğe girme tarihi: 7 Nisan 2020.
•Derraik, J.G.B., Anderson, W.A., Connelly E.A. & Anderson, Y.C. (2020). “Rapid Review of SARS-CoV-1 and SARS-CoV-2 Viability, Susceptibility to Treatment, and the Disinfection and Reuse of PPE, Particularly Filtering Facepiece Respirators.” International Journal of Environmental Research and Public Health 17(17):1–31.
•Di Maria, F., Beccaloni, E., Bonadonna, L., Cini, C., Confalonieri, E., La Rosa, G., Milana M.R., Testai, E. & Scaini, F. (2020). “Minimization of Spreading of SARS-CoV-2 via Household Waste Produced by Subjects Affected by COVID-19 or in Quarantine.” Science of the Total Environment 743:140803.
•Espejo, W., Celis, J.E. Chiang G. & Bahamonde P. (2020). “Environment and COVID-19: Pollutants, Impacts, Dissemination, Management and Recommendations for Facing Future Epidemic Threats.” Science of the Total Environment 747:141314.
•Fan, Y.V., Jiang P., Hemzal, M. & Klemeš J.J. (2021). “An Update of COVID-19 Influence on Waste Management.” Science of the Total Environment 754.
•Haque, Md. S., Uddin, S., Sayem, S. Md. & Mohib, K.M. (2020). “Coronavirus disease 2019 (COVID-19) induced waste scenario: A short overview. ” Journal of Environmental Chemical Engineering (In Press), https://doi.org/10.1016/j.jece.2020.104660
•Ikiz, E., Maclaren, V.W., Alfred, E. & Sivanesan, S. (2021). “Impact of COVID-19 on Household Waste Flows, Diversion and Reuse: The Case of Multi-Residential Buildings in Toronto, Canada.” Resources, Conservation and Recycling 164(June 2020):105111.
•Kulkarni, B.N. & Anantharama, V. (2020). “Repercussions of COVID-19 Pandemic on Municipal Solid Waste Management: Challenges and Opportunities.” Science of the Total Environment 743:140693.
•Mofijur, M., Fattah, I. M. R., Alam, Md. A., Islam, A. B. M. S.., Ong, H.C., Rahman, S. M.A., Najafi, G., Ahmed, S. F., Uddin, Md. A. & Mahlia, T. M. I. (2021). “Impact of COVID-19 on the Social, Economic, Environmental and Energy Domains: Lessons Learnt from a Global Pandemic.” Sustainable Production and Consumption 26:343–59.
•Patrício Silva, A. L., Prata, J.C., Walker, T.R., Campos, D., Duarte, A.C., Soares, A. M. V. M., Barcelò, D. & Rocha-Santos, T. (2020). “Rethinking and Optimising Plastic Waste Management under COVID-19 Pandemic: Policy Solutions Based on Redesign and Reduction of Single-Use Plastics and Personal Protective Equipment.” Science of the Total Environment 742:140565.
•Patrício Silva, A. L., Prata, J.C., Walker, T.R., Duarte, A.C., Ouyang, W., Barcelò, D. & Rocha-Santos, T. (2021). “Increased Plastic Pollution Due to COVID-19 Pandemic: Challenges and Recommendations.” Chemical Engineering Journal 405:126683.
•Rajmohan, K. V. S., Ramya, C., Viswanathan, M.R. & Varjani, S. (2019). “Plastic Pollutants: Effective Waste Management for Pollution Control and Abatement.” Current Opinion in Environmental Science and Health 12:72–84.
•Rowan, N.J. & Laffey J. G. (2021). “Unlocking the Surge in Demand for Personal and Protective Equipment (PPE) and Improvised Face Coverings Arising from Coronavirus Disease (COVID-19) Pandemic – Implications for Efficacy, Re-Use and Sustainable Waste Management.” Science of the Total Environment 752:142259.
•Rume, T. & Islam, S. M. D. (2020). “Environmental Effects of COVID-19 Pandemic and Potential Strategies of Sustainability.” Heliyon 6(9):e04965.
•Sharma, H. B., Vanapalli, K.R., Cheela, VR S., Ranjan, V. P., Jaglan, A. K., Dubey, B., Goel, S. & Bhattacharya, J. (2020). “Challenges, Opportunities, and Innovations for Effective Solid Waste Management during and Post COVID-19 Pandemic.” Resources, Conservation and Recycling 162:105052.
•Somani, M., Srivastava, A.N., Gummadivalli, S. K. & Sharma, A. (2020). “Indirect Implications of COVID-19 towards Sustainable Environment: An Investigation in Indian Context.” Bioresource Technology Reports 11(June):100491.
•Vanapalli, K.R., Sharma, H.B., Ranjan, V.P., Samal, B., Bhattacharya, J., Dubey, B.K. & Goel, S. (2021). “Challenges and Strategies for Effective Plastic Waste Management during and Post COVID-19 Pandemic.” Science of the Total Environment 750:141514.
•WHO (2020). World Health Organization. https://covid19.who.int/. Erişim tarihi: 29.11.2020.
Müge UYARCAN, Ceyda SÖBELİ, Semra KAYAARDI, Ayşenur BİLGEN, Amine Ilgın UFUK
Manisa Celal Bayar Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Gıda Mühendisliği Bölümü
