Etiketler ve etiketleme makineleri
1.1.Etiket Formları
Bağlanan (asılan) etiketler: Süslemek amacıyla kullanılan bir kordon veya bant yardımı ile ambalaja iliştirilen sert, eğilip bükülmeyen etiketlerdir.
Yapıştırılan etiketler: Bir yapıştırıcı yardımı ile ambalaja uygulanan etiketlerdir.
Göğüs veya omuz etiketleri: Genellikle küçük boyutlu olan ve şişe gövde etiketinin yukarısına yerleştirilen etiketlerdir.
Güvenlik etiketleri: Ambalajın kapatma bölgesindeki dikişlerin veya katlama yerlerinin üzerine uygulanan etiketlerdir.
Dayanıklı etiketler: Cam, seramik veya diğer ambalajlara basılan, damgalanan veya kabartma şeklinde uygulanan etiketlerdir.
Kendinden yapışkanlı etiketler: Buna uygun bir yapıştırıcı katman içeren etiketlerdir.
Isıl yapışabilir etiketler: Arka yüzünde bulunan ısıl yapışabilir katman aracılığıyla yapıştırılan ve ısı etkisi ile aktive edilmesi gereken etiketlerdir.
Gömlek (kılıf) tip etiketler: Genellikle silindirik ambalajları çevreleyecek şekilde uygulanan etiketlerdir.
Gövde etiketleri: Şişelerin ön yüzüne yerleştirilen ve şişenin asıl etiketini oluşturan etiketlerdir.
Sırt etiketleri: Genellikle daha küçük boyutlarda olmak üzere gövde etiketinin karşı tarafına yerleştirilen etiketlerdir.
Uyarı etiketleri: Çoğunlukla kolilerde kullanılan, duyarlı gıdaların taşınması ve depolanması sırasında dikkatli olunması gerektiğini belirten ve belirgin renklerde hazırlanan etiketlerdir.
Şekil 1 Şişe ambalajlarda kullanılan bazı etiket formları
a: Göğüs etiketi ve gövde etiketie: Boğaz bandı
b: Göğüs etiketif: Boyun etiketi
c: Omuz etiketig: Güvenlik etiketi
d: Göğüs bandıh: Sırt etiketi
1.2.Etiket üretiminde kullanılan genel malzemeler
Söz konusu etiketlerin üretiminde; kâğıt, metalize kâğıt, alüminyum folyo/kâğıt laminasyonu ve plastik filmler kullanılır.
Gövde etiketleri için genellikle 70-90 g/m2, omuz ve boyun etiketleri için ise 70-80 g/m2 gramajlı kâğıtlar değerlendirilir. Ancak yavaş çalışan etiketleme makinelerinde 120 g/m2 gramaja kadar olan kâğıtlardan da yararlanılabilir.
Etiketlik kâğıtlar özellikle suya ve bazlara dayanıklı olmalıdır. Bazlara dayanıklı olmayan etiketler, geri dönüşümlü şişelerin yıkanması sırasında parçalanarak dağılırlar ve yıkama makinesinde sorunlara yol açabilirler. Etiketin kesim işlemi, kâğıdın lifleri şişenin enine olacak şekilde yapılmalıdır. Aksi halde etiketler yapıştırma işlemi sırasında geri kıvrılarak yapışmada sorunlara yol açabilirler.
Günümüzde alüminyum folyo ve alüminyum folyo/kâğıt esaslı etiketlerin kullanımı son derece yaygınlaşmıştır. Bu tür etiketlerde Al-folyo kalınlığının 7-9 µm ve kâğıt gramajının 40-60 g/m2 olması yeterlidir. Alüminyum – kâğıt laminatlardan oluşan etiketlerin perfore edilmeleri gerekir. Böylece yıkama işlemi sırasında yıkama çözeltisinin nüfuz etmesi sağlanarak, etiketin şişeden ayrılması gerçekleştirilebilir. Aşağıda böyle bir bira şişesi etiket örneği verilmiştir.
*Üst lak, 1.5 g/m2 / Baskı boyası astar lak, 1.0 g/m2 / Al-folyo, 7 µm / Koruyucu lak, 1.0 g/m2 / Dispersiyon yapıştırıcı, 1.5 g/m2 / Selüloz kağıt, 60 g/m2 / Isıl yapışan kaplama, 15 g/m2.
Ayrıca metalize folyo veya kâğıtlar da kullanılmaktadır.
Yalnızca plastiklerden veya plastik laminatlardan hazırlanan etiketlerin kullanımı da giderek artmaktadır. Etiket için kullanılan ilk plastik film PVC’dir. Ancak günümüzde kullanımı azalmıştır. Oysa OPP, PET, OPA filmler ile bunların diğer plastik filmlerle oluşturdukları laminatlar yaygınlaşmaktadır.
Plastik kaplara yerleştirilen gömlek tipi etiketlerin eldesinde de PS, PP, PVC vs. filmler tek başlarına kullanılabilirler. Bu durumda bunların iç yüzeylerine yapıştırıcı uygulanması veya ısıl yapışabilir bir kaplama yapılır. Yaklaşık 1.2 mm kalınlıkta PP malzemeden üretilen bardak tipi kaplara, 0.075 mm kalınlıkta yine PP’den hazırlanmış etiketler uygulanabilir.
Şeffaf plastik etiketlerin arka yüzlerine de basım (ters baskı) işlemi yapılabilir. Bu tip etiketlerin kıvrılma eğilimini önleyebilmek için olabildiğince simetrik yapılandırılmalarında yarar vardır. Örnek:
*PET folyo, 50 µm / Ters baskı / İki bileşenli yapıştırıcı, 4-5 g/m2 Metalize PET folyo, 12 µm / Primer / Yapıştırıcı, 2-3 g/m2.
1.3.Etiket çeşitleri
Etiketler, üretim yöntemine göre dört ana grup altında toplanabilir:
- Yapışkan sürülerek yapıştırılan etiketler (glued on labels)
- Kendinden yapışkanlı etiketler (self adhesive-pressure sensitive-labels)
- Gömlek (manşon) tip etiketler (sleeve labels)
- Kalıp içi etiketler (in mould labels)
1.3.1.Yapışkan sürülerek yapıştırılan etiketler
En basit etiket tipidir. Bira, meşrubat, şarap şişelerinde, kavanozlarda ve teneke kutularda kullanılan bu grup etiketler, genellikle kâğıttan ve kâğıt, metalize kâğıt ve alüminyum folyo laminatlarından üretilir ve uygun boyutlarda kesilmiş olarak temin edilir. Tutkallama işlemi, ya kullanımı sırasında ya da etiket üretimi sırasında yapılır ve yapıştırıcı, uygulama sırasında nemle aktive edilir.
Tutkal sürülerek kullanılan etiketler, işletmenin teknolojik olanaklarına göre el ya da makine ile ambalajın üzerine yapıştırılır. Kusursuz ve etkili bir etiketleme işleme için lif (elyaf) doğrultusunun belirtilmesi gerekir. Birçok etiketleme makinesinde elyaf doğrultusunun ambalajın düşey eksinine dik olması istenir. Yukarıda da kısaca değinildiği üzere, elyaf doğrultusunun belirlenmesi önemlidir; çünkü etiketler elyaf doğrultusuna dik olarak kıvrılma eğilimi gösterirler. Eğer etiketin elyaf doğrultusu ambalajın düşey eksenine paralel olmazsa, etiket kıvrılabilir ve düzgün yapışmaz.
Tutkal sürülerek yapıştırılan etiketlerde doğru tutkal seçimi de son derece önemlidir. Genellikle cam ya da teneke gibi emici olmayan bir ambalaj ile göreceli olarak emici olan etiket arasında gerekli bağı oluşturmak için yapıştırıcının formülasyonunun ambalaj ile uyumlu olacak şekilde özenle hazırlanması gerekir.
Bu etiketlerin raf ömrü kısadır, zamanla yapışma özelliklerini yitirirler. Bu nedenle günümüzde tutkallı etiketlerin yerine, genellikle sonradan yapıştırıcı sürülerek uygulanan ya da kendinden yapışkanlı etiketler ve diğer etiket çeşitleri kullanılmaktadır.
1.3.2.Kendinden yapışkanlı (self adhesive) etiketler
Geçmişte tek tek tutkal sürülerek yapıştırılan etiketler endüstriyel ihtiyaçlara cevap veremediği için kendinden yapışkanlı, diğer bir adıyla basınca duyarlı (pressure sensitive) etiketler geliştirildi. Söz konusu etiketler, basılı olmayan yüzeyine yapıştırıcı uygulanmış ve yapışkanın üzerine ise kolay ayrılan bir koruyucu katman yerleştirilmiş olarak üretilirler. Bu koruyucu katman, etiket yapıştırılmadan önce sökülerek yapışkan yüzey ortaya çıkartılır. Kendinden yapışkanlı etiketler tabaka veya rulo halinde temin edilir. Bunların üretiminde kâğıt, plastik ve alüminyum folyonun kâğıt veya plastik ile oluşturduğu laminat malzemeler kullanılır.
Bu çerçevede üretilen basınca duyarlı etiketler, basınca duyarlı yapıştırıcı ile kaplanmış etiketlerdir. Etiket, bir yüzeyine aktif yapışkan uygulanmış taşıyıcı katmandan oluşur. Bu taşıyıcı katman, kâğıt, plastik film, alüminyum folyo, ya da değişik kalınlık ve ağırlıkta laminatlar olabilir. Etiketin yapışkanlı yüzüne, etiketin ambalaja uygulanacağı anda kolayca ayrılabilen silikon kaplı koruyucu kaplama kaplanmıştır.
Taşıyıcı katmanın birim ağırlığı, yapışkanın ağırlığı ve kalınlığı her uygulama için ayrı ayrı formüle edilebilir. Otomatik uygulamalar için rulo halinde hazırlanmış etiketler tercih edilir ve bunlar hızlı, etkin, yüksek randımanlı, kullanımı kolay etiketleme makineleriyle hassas bir şekilde ambalaja yapıştırılırlar.
1.3.2.1.Kendinden yapışkanlıetiketlerin yapısı ve kullanılan malzemeler
Kendinden yapışkanlı etiketler ana hatlarıyla; (a) üst yüzey, (b) tutkal, (c) silikon ve (d) taşıyıcı olmak üzere 4 farklı katmandan oluşur.
Üst yüzey: Kaplamalı ve kaplamasız kâğıtlar, PVC, PE, PP, PET gibi plastik filmler ve diğer bazı özel malzemelerden oluşan baskıya uygun her türlü malzeme üst yüzey olabilir.
Tutkal katmanı: Üst yüzey ile silikon katmanı arasında bulunan ve etiketin uygulanacağı yüzeye yapışmasını sağlayan katmandır. Bu amaçla su bazlı ve hotmelt yapıştırıcılar ya da akrilik ve kauçuk esaslı tutkallardan yararlanılır. Akrilik esaslı yapışkanlar, yüksek ısıya, yüksek baskı hızına ve UV’ye karşı dirençlidir. Kauçuk esaslı yapıştırıcılar ise, düşük uygulama sıcaklıkları, apolar yüzeye iyi yapışma, suya dayanıklılık ve pürüzlü yüzeylere iyi yapışma gibi özelliklere sahiptirler.
Silikon katmanı: Üst yüzeyle bağlanan tutkalın taşıyıcıya geçişini engelleyerek diğer katmanlarla taşıyıcının ayrılabilmesini sağlayan, böylece etiketin kullanılacağı yüzeye transferini mümkün kılan katmandır.
Taşıyıcı katman: Etiketi oluşturan en alt katmandır. Pergamin, kraft kâğıdı ve plastik filmler taşıyıcı olarak kullanılır. Bunlar gerilme direncine, basınca dayanıklılığına, kalınlıklarına ve kullanım amaçlarına göre çeşitlenirler. Etiketin kullanılacağı alan, uygulanacak baskı, kesim ve yapıştırma teknikleri hangi taşıyıcının kullanılması gerektiğini belirlemede etkin rol oynar.
*Etiket kâğıtları
Etiket üretiminde kullanılacak kâğıdın seçim ölçütleri; görünüm, teknik özellikler ve baskı teknolojisine göre değişir. Kağıdın parlaklığı, yüzey düzgünlüğü, yırtılma ve gerilme direnci, yüzeyin stabilitesi, hangi baskı teknolojinsin (flekso, tipo, serigrafi, ofset, termal transfer, inkjet) kullanılacağı seçimde etkin rol oynar.
Endüstriyel etiketlik üst kâğıt çeşitleri; kaplamasız, kaplamalı, cast kaplamalı (kromolüks), renkli florasan ve metalize kağıt olmak üzere gruplandırılabilir.
Kaplamasız üst materyal; beyaz, perdahlı, kalanderize1) ve odunsuz bir baskı kâğıdıdır. Sektörde “Vellum” ve “1.Hamur” olarak adlandırılır. Bunlar genel amaçlı kullanıma uygun etiketler ve genel transfer uygulamaları için elverişlidirler. Üzerlerine tipo, ofset, flekso, screen ve sıcak yaldız baskı yapılabilir.
Kaplamalı kâğıtlar; makinede kaplanmış ve çift kaplanmış olmak üzere sınıflandırılır. Makinede kaplanmış üst materyal hafif kuşe olarak da adlandırılır. Beyaz, tek yüzlü makinede kaplanmış, kalenderize, odunsuz, yarı parlak görünüme sahip bir baskı kâğıdıdır. Küçük silindirik veya kıvrımlı yüzeylere yapıştırılan etiketler ile güvenlik etiketleri için kullanılır.
Çift kaplamalı üst materyal ise parlak beyaz, bir yüzü makinede çift kaplanmış, kalenderize, odunsuz bir baskı kağıdıdır. Yüksek kaliteli çok renkli etiketler için uygundur.
Cast kaplanmış (kromolüks) üst materyal; parlak beyaz, tek yüzü cast kaplanmış, odunsuz bir baskı kâğıdıdır. En yüksek baskı kalitesi ve en iyi optik görünümü gerektiren çok kaliteli renkli etiketler için uygundur.
Metalize üst materyal; vakumlu, alüminyum tozu ile yapılan, yüzeyi su geçirmeyen etiketlerdir. Her türlü gıda ambalajı için kullanılır.
Floresan üst materyal ise, özel kaplanmış, perdahlı, kalenderize, odunsuz bir baskı kağıdıdır. Dikkat çekmesi gereken uyarı (ikaz) etiketleri, fiyat indirim etiketleri, kampanya etiketleri olarak kullanılır.
*Plastik malzemeler
Günümüzde etiketlerin esnek, suya ve kimyasallara dayanıklı, kolay basılabilir ve hızlı kullanıma uygun olmaları gerektiği için çeşitli plastik malzemelerin etiket üretiminde kullanımı yaygınlaşmıştır.
Polietilen (PE) ve Polipropien (PP) en yaygın kullanılan filmlerdir. Ayrıca Polietilenterefitalat (PET)’dan da yararlanılmaktadır; ancak PET, maliyeti yüksek olduğu için yaygınlaşmamıştır.
Bilindiği gibi polietilen film üretiminde çoğunlukla üfleme (şişirme) ve dökme tekniği kullanılır. Kesiminin kolaylığı ve diğer bazı özellikleri nedeniyle etiket sektöründe en yaygın olarak üfleme tekniğiyle elde edilen polietilenden yararlanılır.
Etiket üretiminde çok kullanılan polipropilenin hemen hemen tamamı çift yönde gerdirilmiş polipropilen (BOPP)’dir. Söz konusu gerilme işlemi malzemeye iyi bir berraklık ve mükemmel baskı kontrol kolaylığının yanı sıra kesimi kolaylaştıran bir sertlik kazandırır. Ancak malzeme esnekliğini belirli bir düzeyde yitirir.
1.3.2.2.Kendinden yapışkanlı etiketlerin saklama koşulları
Kendinden yapışkanlı etiketler için depolama koşulları son derece önemlidir. Bu çeşit etiketler 15-25º C’de ve %35-65 bağıl nemli koşullarda saklanmalıdır. Ancak en uygun koşullar, 22º C bağıl nemdir; bu durumda raf ömrü yaklaşık 4 yıldır.
Aşırı sıcak ya da soğuk bir ortam, sıcaklık ve nem değerlerinde ortaya çıkan büyük salınımlar ve depolama süresinin çok uzun tutulması, etiketin yapışma özelliğini olumsuz etkiler.
Nitekim etiketlerin soğuk derecelerde saklanması halinde, yapışkan sertleşir ve yapışma özelliği olumsuz etkilenir. Bunun yanı sıra etiketlenecek şişe ve kutular da soğuksa, özellikle 5 ºC’nin altında ise, etiketler yapışmaz. Bu durumda, yapışkanın uygun özellikte formüle edilmesi koşuluyla sıcak etiketler soğuk yüzeylere yapışabilir.
Soğukta depolanmış plastik etiketlerde ayrıca statik elektrik etiketlerin taşıyıcı kâğıttan ayrılmasına veya hava kabarcıkları oluşmasına ya da buruşmasına sebep olabilir.
Sıcak koşullarda saklanması halinde ise; yapışkan, etiketin kenarlarından taşabilir, makinenin silindirlerine veya kesme ağzında birikime neden olabilir. Yüksek ve düşük nemli koşullarda etiketin özelliklerini ve kullanımını etkiler. Örneğin yüksek nemli ortamlarda saklanan etiketlerde; taşıyıcı kâğıdı genleşebilir, kesme bölgesi de genleşmeden dolayı açılabilir; yapışkan bu bölgelere sızabilir ve kullanıma engel olabilir. Kağıdın genleşmesi etiket rulolarının sıkışmasına sebep olabilir, bu da yapışkanın rulo kenarlarından taşmasına yol açabilir. Ayrıca, etiketlerde oluşan kıvrılmalar rulo kenarlarının makine içinde kıvrılmasına ve makine parçalarının zarar görmesine neden olabilir.
Düşük nemli koşullarda depolanan etiketlerde ise; statik elektriklenme bağlamında plastik katman ayrılmaz ve kıvrılma sorunları ortaya çıkabilir.
1.3.3.Gömlek (manşon) tip etiketler (sleeve labels)
Sleeve etiketler, ambalajı 360º çepeçevre ikinci bir cilt gibi saran etiketlerdir. Cam ve plastik şişelere, metal kutulara, değişik şekil ve boyutlu ve hatta girintili çıkıntılı ve konik yüzeyli ambalajlara kolaylıkla uygulanabilir. Kabın şekliyle ilgili hemen hemen hiçbir sınırlama yoktur.
Bu tip etiketler, üretildikleri malzeme ve bunları uygulama yöntemine göre; “shrink sleeve etiketler” ve “stretch sleeve etiketler” olmak üzere ikiye ayrlır.
Shrink sleeve etiketlerin çoğu, ısı uygulaması ile kabın çevresine büzüşebilecek yönlendirilmiş plastik filmlerden hazırlanır. Bu amaçla farklı gereksinimlere göre tek yönde gerdirilmiş PVC ya da PS filmlerden yararlanılır veya PET, OPP gibi filmler kullanılır. Malzeme kalınlığı 30-50 µm arasında değişir. Stretch Sleeve etiket üretiminde ise 40-80 µm kalınlıkta LDPE ve PVC kullanılır. Bunların uygulanmasında ısı tüneline ihtiyaç duyulmaz.
Sleeve (manşon) tip etiketler, kesintisiz bir boru (tüp) şeklinde ya da hazır kesilmiş tabaka halinde sağlanır ve ambalaja giydirilir. Rulo halindeki malzeme aplikatör tarafından istenen boyda gerilerek ambalajın üzerine bilezik gibi geçirilir. Sonra ambalajlar ısı tünelinden geçerken etiket (shrink sleeve) büzüşerek ambalajın formunu alır. Büzüşme, sıcak hava, infrared (kızılötesi) enerji, buhar ya da bunların kombinasyonuyla sağlanır.
Polietilenden üretilmiş sleeve tip etiketler, ambalajın üstüne geçirildiğinde ambalaja sıkı sıkıya tutunur. PVC ya da vinilkopolimer sleevelerin ise, ambalaja geçirildikten sonra ısı tünelinden geçirilerek shrinklenmesi ve dolayısıyla ambalaja tutunması sağlanır.
Shrink sleeve etiketlerin ambalajın şeklini alma yeteneği streçe göre daha iyi olduğu için bunlar yalnızca düzgün şekilli yani silindirsel ambalajlarda değil; daha karmaşık iç ve dışbükey yüzeylere hatta yarık ve olukları olan yüzeylere uygulanabilir.
Stretch sleeve etiketlemede ambalajın ve etiketin ısıtılmasına gerek olmadığı için aynı donanımlar ve geniş alana gereksinim kalmaz ve daha az enerji harcanır. Gövdeyi tamamen saran sleeve etiketler, özellikle PET esaslı olanlar, etiket işlevlerinin yanı sıra ambalajı daha dirençli yaparlar, kırılma durumunda dağılmayı engellerler.
1.3.4. Kalıp içi etiketler (in mold labels)
Kalıp içi etiketleme sistemi ilke olarak kısaca, plastik ambalaj üretiminin ve etiketleme işleminin aynı anda yapılması olarak tanımlanabilir. Bu sistem daha çok plastik enjeksiyon makineleriyle beraber kullanılmaktadır, ancak termoform ve plastik şişirme makineleriyle de uygulanabilmektedir. Bu sistemde üretici firmalar ofset sistemlerinin getirdiği tüm baskı avantajlarını kullanarak etiketlerini istedikleri tüm renk ve dizaynlar çerçevesinde hazırlatabilmektedirler. Çünkü söz konusu sistemde etiket üretim esnasında kalıp içine yerleştirilmekte ve kap bu etiketin üstüne enjekte edilmektedir. Ambalaj kalıp içinde oluşturulmadan önce kalıba uygun hazırlanmış etiket özel bir robot ile kalıp içine bırakılır, vakum, elektrostatik çekim veya başka uygun bir yöntemle kalıp içinde tutunması sağlanır ve ambalaj oluşurken ısı yüklü plastik etikete yapışır. Etiket kalıbın şeklinde ve ürüne yapışık olarak oluşturulur.
Dondurma, helva, peynir, yağ üretimi yapan firmalar dörtgen kutularında ve kapaklarında, çikolata, reçel, krem peynir vb. üretimi yapan kuruluşlar da oval kase ve kovalarında bu sistemi kullanmaktadırlar.
Plastik ambalajın ve etiketleme işleminin aynı anda yapılması çeşitli avantajları da beraberinde getirmektedir. Nitekim etiketin ambalajın gövdesine veya her nereye uygulanıyor ise oraya kaynamasından dolayı, ıslak ortamlarda etiketin yüzeye tutunamaması, kolayca yırtılabilmesi, değiştirilebilmesi söz konusu değildir. Diğer etiketleme sistemlerine göre daha hijyeniktir. Ofset baskıda meydana gelebilen boya akıntıları ve kendinden yapışkanlı etiketlerdeki tozlaşma oluşmaz. Yukarıda da değinildiği üzere, etiketin sökülmesi, özellikle nemli ortamlarda bulunan gıda ambalajlarında görülen etiket kalkma, soyulma görüntüleri ortaya çıkmaz. Keza etiket teknolojisindeki gelişmeler bağlamında etikete fotoğraf kalitesinde görüntü sağlanabilir.
Prof.Dr. Mustafa ÜÇÜNCÜ
